Amerikalı psikolog Philip Zimbardo, geçen hafta 91 yaşında hayatını kaybetti. Bu bilgiyi eski çalıştığı kurum olan Stanford Üniversitesi açıkladı. Zimbardo, aynı üniversitede gerçekleştirilen tartışmalı bir hapishane deneyiyle dünya çapında üne kavuşmuştu.

Kötü şöhretli deney, 1971 yılında gerçekleştirildi. 24 öğrencinin katıldığı kapsamlı bir rol yapma oyunuydu. Öğrenciler rastgele gardiyan ve mahkum gruplarına ayrıldı. Durumu olabildiğince gerçekçi hale getirmek için mahkumlar hapishane üniforması giymek zorundaydı. Gardiyanların ise Zimbardo’nun talimatıyla gerçek hapishane gardiyanları gibi davranmaları gerekiyordu.

Zimbardo, hapishane deneyiyle insanların davranışlarını kontrol edip edemediklerini veya belirli durumlarda davranışlarının aniden değişip değişemeyeceğini araştırmak istedi. Deneyin iki hafta sürmesi planlanmıştı, ancak altı gün sonra durduruldu.

‘Gardiyanlar’ kısa süre içinde zalimce davranışlar sergilemeye başladı. ‘Mahkumlar’ ise panik atak, ağlama nöbetleri ve depresyon yaşamaya başladı. Zimbardo daha sonra buna hazırlıklı olmadığını itiraf etti.

Deney, sadece sonuçları nedeniyle değil, aynı zamanda tasarımı nedeniyle de kötü şöhretli ve ünlü oldu. Birçok meslektaşı, bir hapishane deneyinin etik açıdan sorumsuz olduğunu düşünüyordu, çünkü Zimbardo’nun kendisi ‘baş gardiyan’ olarak yer almış ve böylece tarafsız bir bilim insanı rolünden çıkmıştı. Ayrıca, deneyin sonuçları hakkında şüpheler de mevcut.

Zimbardo, geçtiğimiz Pazartesi günü hayatını kaybetti, ancak ölümü Cuma günü açıklandı. Neredeyse elli yıl psikolog olarak çalıştı. Zimbardo, davranış değişiklikleri, utangaçlık ve merhamet gibi konuları inceledi.

İşte bu tür deneyler, ne kadar etik dışı bulunursa bulunsun, belirli kişilere güç vermenin tehlikelerini gösteriyor. Amerikan polisindeki birçok suistimale ve bu deneyi göz önünde bulundurduğunuzda, tüm bu suistimaller için bilimsel bir açıklama elde ediyorsunuz. Bir zamanlar, bir kişinin yanlış cevap vermesi durumunda deneklerin elektrik şoku uygulaması gereken başka bir deney de vardı (Milgram deneyi). Bunlar da şok edici sonuçlardı, birçok kişi kendilerine yapmaları söylendiği için sorunsuz bir şekilde birine ölümcül dozda şok verdi. Gerçekte elektrik şoku uygulanmıyordu, ancak bu kadar çok kişinin şalteri indirmeye tereddüt etmemesi şok ediciydi.