Amerikalı psikolog Philip Zimbardo, geçtiğimiz hafta 91 yaşında hayatını kaybetti. Bu bilgi, eski çalıştığı kurum olan Stanford Üniversitesi tarafından duyuruldu. Zimbardo, aynı üniversitede gerçekleştirilen tartışmalı bir hapishane deneyiyle dünya çapında üne kavuşmuştu.

Kötü şöhretli deney, 1971 yılında gerçekleştirildi. 24 öğrencinin katıldığı kapsamlı bir rol yapma oyunuydu. Öğrenciler, rastgele olarak gardiyanlar ve mahkumlar gruplarına ayrıldılar. Durumu olabildiğince gerçekçi kılmak için mahkumlar hapishane üniforması giymek zorundaydı. Gardiyanlar ise Zimbardo’nun talimatıyla gerçek gardiyanlar gibi davranmalıydılar.

Zimbardo, hapishane deneyiyle, insanların davranışlarını kontrol edip edemediklerini veya belirli durumlarda davranışlarının aniden değişip değişemeyeceğini araştırmak istiyordu. Deneyin iki hafta sürmesi planlanıyordu, ancak altı gün sonra durduruldu.

‘Gardiyanlar’ kısa sürede zalimce davranışlar sergilemeye başladılar. ‘Mahkumlar’ panik atak, ağlama nöbetleri ve depresyon yaşamaya başladılar. Zimbardo daha sonra buna hazırlıklı olmadığını itiraf etti.

Deney, sadece sonuçlarıyla değil, aynı zamanda tasarımıyla da kötü şöhretli ve ünlü oldu. Birçok meslektaş bilim insanı, bir hapishane deneyini etik açıdan sorumsuz buldu, çünkü Zimbardo’nun ‘baş gardiyan’ olarak dahil olması ve böylece tarafsız bir bilim insanı rolünü kaybetmesi de eleştirildi. Ayrıca, deneyin sonuçları hakkında şüpheler mevcut.

Zimbardo, geçtiğimiz pazartesi günü vefat etti, ancak ölümü cuma günü duyuruldu. Neredeyse elli yıl psikolog olarak çalıştı. Zimbardo, davranış değişiklikleri, utangaçlık ve merhamet gibi konuları araştırdı.

İşte bu tür deneyler, ne kadar etik dışı bulunursa bulunsun, belirli kişilere güç vermenin tehlikeleri konusunda dikkatli olmamız gerektiğini gösteriyor. Amerikan polisindeki birçok suistimale ve bu deneyi göz önüne aldığımızda, tüm bu suistimaller için bilimsel bir açıklama ortaya çıkıyor. Bir zamanlar, birinin yanlış cevap vermesi durumunda deneklerin elektrik şoku uygulaması gereken başka bir deney yapılmıştı (Milgram deneyi). Bunlar da şok edici sonuçlardı, birçok kişi kendilerine yapmaları söylendiği için sorunsuz bir şekilde birine ölümcül doz verdiler. Gerçekte elektrik şoku uygulanmıyordu, ancak bu kadar çok kişinin sorunsuz bir şekilde düğmeye basması şok ediciydi.